VN020 Vanda MacMillan, Ffatri deganau B.S.Bacon, Llanrwst

Gadawodd Vanda yr ysgol yn bymtheg oed ac aeth i weithio mewn siop groser, yn gwasanaethu y tu ôl i'r cownter, ond nid oedd yn hapus gan fod llawer o waith papur, ac roedd pobl yn arfer rhoi eu nwyddau i lawr ar fil a thalu ar ddydd Gwener. Roedd hi wedi priodi yn ddwy ar bymtheg oed. Ar ôl y siop, aeth i weithio mewn melin wlân yn Nhrefriw, a oedd yn waith caled. Roedd hi ar y gwŷdd ychydig cyn iddi adael - yn gwneud cwiltiau gwlân. Roedd hi'n ennill tua £ 4, ac roedd hi'n prynu dillad o gatalog gyda'i chyflog, ac yn mynd i'r sinema. Dydy hi ddim yn cofio pa oedran oedd hi pan aeth i'r ffatri ond roedd tri o blant ganddi ac roedd angen arian ychwanegol ar y teulu. Roedd hi wedi clywed bod angen pobl yn y ffatri deganau a threfnodd gyda'i mam i gael ei phlentyn ieuengaf, a rhoddodd hanner ei chyflog i'w mam. Gweithiodd Vanda fel gweithiwr tymor-byr yn ffatri deganau, Llanrwst, yn y cyfnod cyn y Nadolig. Bu'n gweithio ar baentio blodau ar y tai doliau pren ac yn wir roedd yn mwynhau'r gwaith. Gadawodd oherwydd bod y lle yn mynd ar i lawr ac yn diswyddo' r gweithwyr tymhorol. Bu'n gweithio fel glanhawraig am ychydig cyn iddi gael swydd mewn cartref gofal.

VN003 Yvonne Stevens, Ffatri deganau B.S.Bacon, Llanrwst;Dolgarrog Aluminium, Dolgarrog;Hotpoint, Llandudno;Danline, Llanrwst

Gweithiodd Yvonne yn y ffatri deganau yn Llanrwst ar ôl gadael yr ysgol yn 15 oed, lle bu'n paentio teganau pren. Roedd hi un o'r ifancaf ac roedd yn gweithio efo dwy fenyw hŷn ac roedd yn eu galw yn Anti Lena ac Anti Martha. Roedd hi'n hoffi'r teganau, wedi'u gwneud o bren, pethau fel tai doliau, garejys, a ffermydd, ond doedd hi byth yn gallu eu fforddio nhw. Roedd hi'n mwynhau gweithio yno ond roedd eisiau ennill mwy o arian, felly gadawodd y ffatri am swydd yn Nolgarrog fel 'inspector', yn gwirio'r alwminiwm am ddiffygion. Roedden nhw'n gwneud darnau o alwminiwm ar gyfer llawer o bethau, o sosbanau i doeau. Roedd y lle yn enfawr, gyda dros fil o weithwyr, ac roedd hi'n dal y bws yno o Lanrwst. Cyfarfu â'i gŵr Mark yn y ffatri a bu yno nes i'w mab gael ei eni ddwy flynedd ar ôl priodi. Aeth hi fyth yn ôl i waith ffatri, ond i waith glanhau.

VN005 Mary Macdonald Davies, Dolgarrog Aluminium, Dolgarrog;ffatri rwber, Llanrwst

Gweithiodd Mary (Macdonald) Davies yn ffatri Dolgarrog, ar ôl cyfnod byr yn gweithio mewn popty. Bu'n gweithio yn bennaf yn y felin ysgafn, fel y rhan fwyaf o'r merched, ond yn aml byddai'n mynd i helpu'r dynion yn y felin fawr, yn codi shîts alwminiwm ar y rholar. Chafodd hi ddim hyfforddiant a gallai'r gwaith fod yn beryglus. Mae'n cofio damwain yn fuan ar ôl iddi ddechrau. Cafodd hi ei brifo gan shît o aliwminiwm a oedd wedi dod yn rhy gyflym o'r rholar. Doedd hi ddim yn ddigon cyflym i symud allan o'r ffordd a thrawodd y shît hi yn ei choes.Mae'n cofio'r poen hyd at heddiw, ond dywedodd y ferch oedd i fod i ddangos i Mair beth i'w wneud 'pick it up.' Felly dyna wnaeth hi, a chario ymlaen. Gadawodd hi Ddolgarrog i gael ei merch ac aeth hi ddim yn ôl yno. Bu'n gweithio hefyd yn y ffatri rwber yn Llanrwst, lle roedden nhw'n gwneud dillad glaw, am gyfnod byr wedyn.

VN024 Margaret Jones, Ffatri teganau B.S.Bacon, Llanrwst

Roedd swydd gyntaf Margaret mewn cegin yng nghantîn yr ysgol, golchi llestri a helpu gyda'r cinio, y mae hi'n meddwl ei bod hi'n ennill tua 50c yr wythnos. Roedd hi yno am tua dwy flynedd. Aeth i'r ffatri deganau yn 1948 ar ôl mynd i lawr at y ffatri yn bersonol i ofyn am swydd. Rhaid ei bod wedi cael cyfweliad ond ni all gofio. Roedd yn hapus i gael swydd oherwydd roedd yn rhaid i chi gael swydd yn y dyddiau hynny, meddai. Mae hi'n meddwl ei bod hi'n gweithio o 08:00 tan17:00, ond nid ar benwythnosau. Roeddynt yn cael seibiannau ond nid oedd ffreutur. Ai'r gweithwyr i MacLean's Caffi mewn stryd gerllaw i brynu eu te a'u coffi a chael rhywbeth i fwyta. Roedd Margaret yn gweithio yn y ffatri deganau am ddeng mlynedd, o 1948 i 1958. Mae'n disgrifio'r ffatri fel lle cyfeillgar i weithio ynddo. Roedd hi'n adeiladu'r tai doliau yr holl amser roedd hi yno. Roedd yn rhaid canolbwyntio ar y gwaith, meddai, a dim chwarae o gwmpas, gan fod y bòs, Mr Bacon, yno o hyd yn ei swyddfa. Yn y diwedd, gadawodd hi am swydd efo cyflog gwell.

VSE018 Gwen Richardson, Wella, Pontyclun;Fiona Footwear, Penybont;Planet Gloves, Llantrisant;London Pride, Penybont

Gadawodd Gwen yr ysgol yn 15 oed (1958) (Cafodd ei thad ei ladd mewn damwain yn y pwll glo) a dechreuodd yn London Pride fel 'machinist'. 'Strict' iawn - Llaw i fyny i fynd i’r toiled, dim rhegi na siarad. Canu gyda’r radio. Gwneud blowsys drud. Gweithwyr yn prynu candelabra arian i’r perchennog! Gallent brynu’r defnydd. Gadael ar ôl 2 flynedd. Gwaith ar dasg yn y ffatri fenig. Peiriannau arbenigol. Y lledr yn staenio’r dwylo. Ei ffrind yn cael ei hanfon adre am regi. Gwynt yr ysmygu yn y toiledau. Gweithiai Iris Williams y gantores yno - canai emynau. Gwen - yn un o’r prif weithwyr. Triciau gwirion. Cinio a dawns y Nadolig. Eto gadawodd ar ôl 2 flynedd - i ffatri gwneud esgidiau i M&S. Ar ôl cael plant bu’n gweithio gyda’r nos i Wella’s - oriau anghymdeithasol ond pae da a bywyd cymdeithasol gwych. Cyflogwyr ardderchog - anrhegion Nadolig. Peryglon gyda’r poteli gwydr yn ffrwydro a’r cemegau. Gwisgo gogls. Streic a phicedu - cystadleuaeth rhwng gweithwyr gyda’r nos a dydd. Bu’n arwain y lein yno. Roedd amser a symud yn bwysig yn enwedig yn y ffatri esgidiau. Yna bu’n wniadyddes >rheolwraig ym Mhrifysgol Morgannwg. Mae’n difaru na chafodd addysg dda.

VSW026 Eileen Davies, Slimma-Dewhirst, Llanymddyfri

Gadawodd Eileen yr ysgol yn 18 oed (1969) ar ôl gwneud Lefel A mewn gwnïo a bu’n dysgu dosbarthiadau nos a.y.b. tan ar ôl cael ei merch, yna dechreuodd (tua 1977) yn Slimma, Llanymddyfri. Roedd y ffatri’n cynhyrchu trowseri â chanol lastig i M&S. Doedd neb yn torri yno a phob un yn gwnïo darn gwahanol. Teimla Eileen fod merched fferm yn gyfarwydd â gwaith caled. Caent gyfarwyddyd manwl (e.e. sawl pwyth y fodfedd) gan M&S. Bu Eileen yn tsiecio’r nwyddau, yna’n llenwi bylchau. Dim digon o gyflymder i fod ar y lein. Bu hefyd yn ffatri Llambed ar y jîns. Ar ôl gadael coleg bu mewn ffatri fach ym Mynydd Cynffig yn gwneud dillad o frethyn Cymreig. Wrth tsiecio yn Slimma roedd yn anodd dweud wrth weithiwr am ail-wneud rhywbeth. Cafodd swydd goruchwylwraig. Byddai cynnen os byddai peiriannau’n torri a’r gwaith ar stop. Dim uchelgais gan y merched. Ddim yn aelod o’r Undeb. Roedd y tomennydd dillad yn amsugno’r sŵn. Iechyd a Diogelwch - cario pwysau trwm. Byddai merched yn mynd i’r dafarn ar ôl cael tâl dydd Gwener. Twrci'r un adeg y Nadolig. Gadawodd hi i briodi.

VSE025 Mair Richards, Forma, Merthyr;Kayser Bondor, Merthyr;Courtaulds, Merthyr;Chard's, Llundain;AB Metals, Abercynon;Barton's, Merthyr

Gadawodd Mair yr ysgol ramadeg oherwydd salwch ei thad, yn 15½ oed, gweithiodd yn W.H. Smiths cyn ymuno â Kayser Bondor tua 1952. Roedd ei mam yn gwrthwynebu iddi weithio mewn ffatri. Mae’n disgrifio’r cyfweliad, y ffatri lân - amseru mynd i’r toiledau; torri allan â llaw - lliwiau a meintiau gwahanol; cynhyrchu bras a pheisiau mewn archebion enfawr; pwysigrwydd KB i Ferthyr. Yn Nowlais ( 1960 ymlaen) roedden nhw’n gwneud sanau sidan a dillad eraill. Cofia godi arian yn y ffatri wedi trychineb Aberfan. Noda ddathliadau’r Nadolig; y raddfa dâl; undebau; un streic am dâl a sut roedd Courtaulds yn eu trin. Sonia am ddamweiniau gyda’r cyllyll torri allan. Doedd hi ddim yn hoffi gweithio’n A.B. Metals - budr a merched gwahanol. Dychwelodd i KB a phan gaeodd honno aeth i Barton’s ac yna Forma - lle bu’n goruchwylio’r ystafell dorri allan. Gorffennodd yno yn 1995.

VSE067 Christine Chapman, Roller Blind Factory, Llwynypia;Gainsborough Flowers, Porth

Gweithiai mam Christine mewn ffatrïoedd e.g. Flex Fasteners a byddai’n ffeindio jobs gwyliau rhan amser iddi. Gweithiai yn Ffatri Gainsborough Flowers pan oedd yn y chweched dosbarth, yn gwneud blodau artiffisial ar beiriannau hen ffasiwn. Byddai’n defnyddio cannwyll hyd yn oed! Pan oedd hi yn y brifysgol gweithiodd mewn ffatri gwneud llenni rholer. Teimlai fod rhai menywod yn gas - yn chwarae triciau arnyn nhw. Daeth yn effeithlon iawn wrth ei gwaith yn y ffatri rholeri a gofynnodd person yr undeb iddi arafu. Roedd math o fwlian yno. Byddai’r bosys yn siarad i lawr â’r menywod. Gweithiai hi ar y 'presses'. Roedd yn rhaid cael caniatâd i fynd i’r toiled. Gweithiai yn y ffatri flodau tua1973-4. Byddai’r radio ymlaen a thynnu coes drwy’r amser. Arferai hi freuddwydio a chynllunio ymlaen. Sonia am y straeon amheus ac mae’n dweud un. Sonia am beth harasio. Dim ond pasio drwy’r ffatri yr oedd hi. Dysgodd lawer am fygythiadau hefyd - bu hynny o fudd iddi fel gwleidydd. Roedd sut y câi’r menywod eu trin gan y rheolwyr yn wers ffeministaidd gynnar. Roedd hi wedi bod yn y byd real. Mae’n sôn am ei gyrfa fel gwleidydd Llafur.

VSE012 Margaret Chislett, The Bag factory, Llwynypia;Polikoff's, Treorci

Gadawodd Margaret yr ysgol yn 15oed (1937) a gweithiodd fel nani am flwyddyn yn Llundain cyn ymuno â Polikoff’s yn 1938. Yno roedd yn cwblhau archeb yr Arglwyddes Churchill - cotiau mawr i fyddin Rwsia. Trwm iawn - eu gwisgo at eu pigyrnau. Hefyd gwneud iwnifform byddin Montgomery yng Ngogledd Affrica. Cyfrannai 2g at y Groes Goch a 2g at gronfa’r Arglwyddes Churchill o’i phae. Gallai weithio unrhyw le ar y lein. Roedd yn rhoi hemiau ar yr archeb Rwsiaidd. 2,500 o weithwyr yno pan yn ei fri. Daeth ENSA i’w diddanu. Bu yno am 9½ mlynedd. Prynodd ei mam sidan parasiwt i wneud peisiau a nicers. Cyfarfodydd Undeb yn erbyn gweithio ar y Sul. Gwisgai bib a bresys a throwser am y tro cyntaf. Nodwydd yn ei bys. Y radio’n canu caneuon Vera Lynn. Glanhau eu peiriannau ar brynhawn Gwener, balchder ynddynt. Adeiladwyd y ffatri ar gyfer gweithwyr o ddwyrain Llundain. Gadawodd pan yn feichiog. Doedd menywod ddim i fod i weithio ar y Sul. Byddai llinellau gwahanol yn trefnu digwyddiadau cymdeithasol. Gwyliau â thâl o 1948 ymlaen. Rhaid cyfrannu at dâl Gwyliau Banc. Ar ôl y rhyfel roedden nhw’n gwneud siwtiau de-mob. Gadawodd yn 1949. Mwynhaodd yno gan ei bod yn cwrdd â menywod gwahanol - capelwyr Bethany Gelli â’u dramâu a chlwb hoci a merched y tafarnau â’u dawnsfeydd. Yn ddiweddarach bu’n gweithio yn y ffatri fagiau - gwneud bagiau i M&S - yn eu gwnïo â pheiriannau. Yna caeodd y ffatri ar ôl tua 2 flynedd.

VSW010 Phyllis Eldrige & Olga Thomas, Cardwells, Llanbedr Pont Steffan;Cardwells, Machynlleth

Gadawodd Phyllis yr ysgol yn 16 (c.1959) ac arhosodd gartre ar y fferm am 3 blynedd cyn gweld hysbyseb yn y papur am 'machinist' yn Cardwells' .Bws yn mynd â nhw i Fachynlleth. Lodgins yno. Gadawodd Olga yn 15 oed (1959), bu mewn ffatri pacio wyau yna i Cardwells' Machynlleth. Teithio ar y trên hefyd. £4 yr wythnos + lodgins + teithio. Yno am flwyddyn yn aros i ffatri Llambed gael ei gorffen. Ffatri Llambed ar gau am wythnosau yn 1963 achos yr eira - dim tal. Merched o'r pentrefi o gwmpas. Ffrogiau menywod roedden nhw'n eu gwneud fwyaf. Dim cofio undeb - 'grin and bear it'. Cael yr 'off-cuts'. Nodwydd trwy'r bys. Gwaith 'skilled' V smwddio. Cymraeg oedd yr iaith fwya. Gadael pan oedden nhw'n disgwyl babi. Phyllis wedi prynu peiriant a gwnïo gartre. Boddhad o weld dilledyn roedden nhw wedi'i wneud am rywun.